Jak powstawała fabryka i Polski Fiat 126p

Wszak decyzja o jej budowie na terenie pól urbanowickich i bieruńskich zapadła w 1971 roku, a miejsce powstania było nieprzypadkowe.

Wraz ze zmianą władzy i zastąpieniem Władysława Gomułki na stanowisku I Sekretarza KC PZPR przez Edwarda Gierka zmieniło się także podejście do powszechnej motoryzacji, stanowiącej mocny argument rozwoju społecznego oraz gospodarczego. Podczas VIII Plenum KC PZPR w lutym 1971 roku Edward Gierek w trakcie swojego przemówienia powiedział, że należy przyspieszyć rozwój szeroko rozumianej motoryzacji w Polsce, a kluczową sprawą jest uruchomienie masowej produkcji nowego małolitrażowego samochodu osobowego, którego koszt produkcji byłby stosunkowo niski i który w związku z tym mógłby być dostępny dla możliwie szerokich grup ludzi pracy.

Do uruchomienia produkcji nowego samochodu małolitrażowego zobowiązana została bielska Wytwórnia Sprzętu Mechanicznego, przekształcona (1 stycznia 1972) w przedsiębiorstwo wielozakładowe – Fabrykę Samochodów Małolitrażowych, w ramach której funkcjonowało – już w początkowej fazie – dwanaście zakładów, w tym Zakład nr 2 w Tychach; budowany od podstaw na polach Urbanowic oraz Bierunia jako zakład karoseryjny, z czterema podstawowymi wydziałami: tłocznią, spawalnią, lakiernią oraz montażem. Bielski Zakład nr 1 powstały na obszarze już ugruntowanej zabudowy fabrycznej nie miał możliwości powiększenia przestrzeni, stąd zdecydowano o rozpoczęciu budowy zupełnie nowego zakładu karoseryjnego w Tychach – właśnie na obszarze Urbanowic i Bierunia – na terenie równym, nieposzatkowanym siatką zabudowy, w miejscu, do którego z łatwością doprowadzono kolej oraz gdzie rozpoczęto wykopy głębinowe pod pierwsze z hal produkcyjnych.

Jeszcze w lutym 1971 roku przystąpiono do negocjacji z włoskim Fiatem, z którym Polskę łączyły stosunki handlowe już w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Latem powołano pełnomocnika ds. uruchomienia produkcji, został nim Tadeusz Wrzaszczyk.

Wrzesień 1971 roku przyniósł finalizację negocjacji kontraktowych w Turynie, 29 października w Warszawie podpisano umowę kooperacyjną między Przedsiębiorstwem Handlu Zagranicznego Przemysłu Motoryzacyjnego Pol-Mot a spółką akcyjną Fiat.

Kontrakt podpisany został na zakup licencji, produkcję, montaż i sprzedaż samochodu osobowego, małolitrażowego klasy 600; dokumentację technologiczną oraz projekt organizacji zakładów produkcyjnych. Przewidywał spłatę licencji za pomocą osiemset dwudziestu tysięcy zespołów napędowych dla samochodów przeznaczonych na włoski rynek oraz produkcję pięćdziesięciu tysięcy samochodów dla sieci sprzedaży Fiat.

W listopadzie 1972 roku doszło do oficjalnej prezentacji modelu 126 – najpierw w Turynie, podczas trwającego tam salonu samochodowego, a kilka dni później w Warszawie – na placu Defilad. Warszawska prezentacja zgromadziła setki osób, pragnących zobaczyć na własne oczy, jak wygląda „samochód dla Kowalskich”; jak pisała prasa, miał być: „nowoczesny, ekonomiczny, bezpieczny!”.

Bardzo szybko przystąpiono do pełnej organizacji FSM, a także do rozpoczęcia budowy tyskiego Zakładu nr 2. W drugiej połowie 1971 roku dokonano pierwszych pomiarów pod budowę nowej fabryki. Generalnym wykonawcą zostało Katowickie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego; inwestorem – Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Bielsku-Białej Zakład nr 2 w Tychach, zaś napływająca z Włoch i systematycznie przekształcana dokumentacja projektowa była wytworem przedsiębiorstwa Motoprojektu Warszawa.

Cały 1972 rok to czas uzbrajania terenu pod budowę hal: tłoczni i spawalni, lakierni oraz montażu. Wiosną 1973 roku rozpoczęto montaż pierwszej z hal, okres letni to czas wznoszenia licznych obiektów towarzyszących. W listopadzie założona została w całości konstrukcja dachowa hali tłoczni, magazynu wytłoczek, spawalni i matrycowni – w tym podziemna, żelbetowa część tłoczni; kończono roboty posadzkowe, a także przygotowywano do montażu ściany boczne hal. Na przygotowanych wcześniej fundamentach hali malarni zamontowana została konstrukcja wraz z pokrywą dachu; zakończono zakładanie fundamentów pod galwanizernię, trwały prace przy wznoszeniu magazynu głównego, mieszalni farb, zaplecza techniczno-usługowego oraz zakładu ciepłowniczego.

W styczniu 1974 roku rozpoczął się proces uzupełniania fabryki: montaż pras w hali tłoczni, produkowanych przez fabrykę z Poręby, na licencji Schulera, a także pras włoskich czy z ZSRR. Kolejno hale fabryki wypełniały się maszynami oraz urządzeniami sprowadzanymi przez wyspecjalizowanych inżynierów, odpowiedzialnych za zamaszynowanie zakładu jeszcze przed jego uruchomieniem.

Oficjalny rozruch Zakładu nr 2 odbył się 18 września 1975 roku. Wówczas na wydziale montażu goszczono Edwarda Gierka oraz innych lokalnych notabli i członków Komitetu Wojewódzkiego. Główne uroczystości odbyły się na hali montażu głównego, choć zwiedzano każdy z wydziałów: tłocznię, spawalnię, lakiernię, obróbki różne oraz wspomniany już montaż. Odśpiewano hymn państwowy; uroczystość wystąpieniami uświetnili: I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR Edward Gierek, I sekretarz Komitetu Zakładowego Mieczysław Brańka, dyrektor KPBP – Zdzisław Tabaszewski, który odczytał meldunek o przedterminowym przekazaniu głównych obiektów technologicznych do rozruchu; po nim w imieniu załogi FSM meldunek odczytał dyrektor Zakładu nr 2 Ziemowit Stokłosa i oddał tenże meldunek na ręce Edwarda Gierka. Wybrzmiał także głos ministra przemysłu maszynowego Tadeusza Wrzaszczyka, który powiedział, że dzień uruchomienia produkcji fiatów w Tychach jest historyczną datą dla polskiej motoryzacji.

Pierwsze lata funkcjonowania fabryki to czas organizacji wydziałów, działów oraz sekcji. Na samym początku Fiat dostarczał elementy technologiczne, a pojawiający się w Tychach Włosi wspierali i nadzorowali pracowników tyskiej fabryki.

W 1977 roku Zakład nr 2 uzyskał pełną moc produkcyjną, na dwóch liniach montażowych pracowano w systemie trzech zmian. Podczas jednej zmiany z jednej linii schodziło od stu sześćdziesięciu pięciu do stu siedemdziesięciu samochodów. Dostawcami, kooperantami były zakłady porozrzucane po całej Polsce. W szczytowym okresie działania Zakładu nr 2 (przełom lat 70. i 80.) pracowało tam ponad dziesięć tysięcy osób.

Na codzienność fabryki składał się proces produkcyjny, polegający na wytłoczeniu z arkuszy blachy odpowiednich elementów, które zgrzane ze sobą tworzyły karoserię samochodu; przygotowana karoseria zabezpieczano na wydziale lakierni powłoką antykorozyjną oraz powłoką emalii-lakieru, którym pokrywano nadwozie – w latach 70. w popularnych kolorach: kość słoniowa, orzech, zielony groszkowy, piaskowy, czerwony, szałwiowy czy zamszowy. Tak przygotowane nadwozie transportowano przenośnikami na wydział montażu głównego, gdzie uzupełniano to tzw. pudło w elementy, dzięki którym fiat126 mógł wyruszyć w podróż.

Produkcja modelu Fiata 126p w Tychach trwała szesnaście lat, wystarczająco długo, by ten mały samochód i wielka fabryka wpisały się na stałe w historię naszego miasta.

W Muzeum Miejskim w Tychach trwa wystawa Pracuj z nami, ucz się u nas, baw się z nami! FSM Zakład nr 2 w Tychach poświęcona historii społecznej fabryki. Zapraszamy na najbliższe wydarzenia towarzyszące: 15 listopada, godz. 16.00 – spotkanie wokół publikacji; 21 listopada, godz. 17.00 – oprowadzanie kuratorskie.

Agata Berger-Połomska
Muzeum Miejskie w Tychach

Foto: Roboty fundamentowe głębokiej części tłoczni. Ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach