Stella – niezaistniałe osiedle przyszłości

Idea stworzenia „Stelli”, swoistego osiedla-eksperymentu, wiązała się z uruchomionym w 1974 roku Programem Rządowym „PR-5”. Celem programu było znaczące podniesienie jakości budownictwa mieszkaniowego i wskazanie kierunków jego rozwoju po 1990 roku. PR-5 – jeden z największych i najbardziej kompleksowych tego rodzaju przedsięwzięć badawczo-wdrożeniowych w historii Polski – był jednym z siedmiu procedowanych w tym czasie rządowych programów badawczo-rozwojowych. Ich zadaniem było skupienie potencjałów i koordynacja ośrodków badawczych i przemysłu w pracy nad rozwojem kluczowych obszarów krajowej gospodarki. W kontekście utrzymujących się problemów szeroko pojętego mieszkalnictwa, podjęte wówczas działania robią dziś szczególnie duże wrażenie.

Osiedle „Stella”, będące jednym z czterech planowanych w ramach programu PR-5, zlokalizowano w tyskiej dzielnicy Żwaków. Zaprojektowanie trzech pozostałych wzorcowych osiedli mieszkaniowych powierzono wybitnym krajowym specjalistom:
– Osiedle Białołęka Dworska w Warszawie (główna projektantka: Halina Skibniewska),
– Osiedle Chełmońskiego w Krakowie (główny projektant: Witold Cęckiewicz),
– Osiedle Nowe Miasto II (Zamojskiego) w Zamościu (główny projektant: Bohdan Jezierski).
Ostatecznie zrealizowano tylko jedno z modelowych osiedli – Nowe Miasto II w Zamościu.

Projektanci otrzymali zadanie stworzenia rozwiązań dla różnych typów układów osadniczych. Po ich wypróbowaniu w osiedlach modelowych, miały zostać wprowadzone do powszechnego zastosowania w całym kraju. W przypadku „Stelli” projektanci mieli dostarczyć przykłady dla nowych osiedli i dzielnic w miastach małych i średniej wielkości. Biorąc pod uwagę liczebność takich ośrodków, rozwiązania wypracowane w Tychach miałyby najszerszy zakres oddziaływania.

Zespołom projektowym dano duży zakres swobody, który nie byłby możliwy w ramach normalnej praktyki projektowej. Nie obowiązywała ich większość restrykcyjnych przepisów i normatywów, które wówczas mocno ograniczały możliwości projektowania. Zabezpieczono również czas na przygotowanie kompleksowej podbudowy teoretycznej projektów, co w ówczesnej praktyce było bardzo rzadkie ze względu na krótkie terminy.

Zespół Hanny i Kazimierza Wejchertów w pełni wykorzystał warunki, jakie stwarzał program PR-5. Pozwoliło to na stworzenie koncepcji zespołu mieszkaniowego o wysokim standardzie i nowatorskich, niestosowanych dotąd w Polsce, rozwiązaniach przestrzennych i funkcjonalnych. Prace projektowe poprzedzono przygotowaniem opracowań badawczych, wykonanych w ramach działalności Instytutu Urbanistyki i Planowania Przestrzennego Politechniki Warszawskiej, które dotyczyły m.in. zagadnień układów przestrzennych, rozwiązań architektonicznych, komunikacji, problematyki społecznej, zdrowia mieszkańców, ochrony środowiska naturalnego. Na podstawie badań opracowano tezy do koncepcji projektowej osiedla „Stella”, którą przygotowano w biurze projektowym Miastoprojekt Nowe Tychy.

Projekt zakładał realizację osiedla na terenie dzielnicy Żwaków, dawnego przysiółka wsi Tychy, położonego w malowniczym sąsiedztwie lasów i doliny potoku. W układzie przestrzennym osiedla uwzględniono m.in. walory krajobrazowe lokalizacji, dążąc do harmonijnego połączenia ze środowiskiem naturalnym i istniejąca zabudową wiejską (z 150 ha terenu osiedla zaledwie 35 ha miała stanowić zabudowa, pozostałe to tereny zielone). Planowano tu także niestosowane dotąd w Polsce rozwiązania w zakresie układów komunikacyjnych (dwupoziomowe ulice z ruchem samochodowym na dolnym, a pieszym na górnym poziomie), czy układów funkcjonalnych i typów mieszkań (np. dla osób ze szczególnymi potrzebami / z niepełnosprawnościami, dla rodzin zastępczych). Zabudowa mieszkaniowa przeznaczona dla ok. 10 tysięcy osób miała zachować ludzką skalę poprzez podział osiedla na mniejsze jednostki przestrzenne (tzw. uliczki i gniazda) i maksymalną wysokość czterech kondygnacji. W zakresie form czerpano ze współczesnych rozwiązań stosowanych w architekturze państw zachodnioeuropejskich, natomiast technologia ich wznoszenia opiera się na rozszerzonym asortymencie prefabrykatów systemu W-70. Obiekty edukacji miały cechować się rozwiązaniami przestrzennymi wynikającymi z nowych programów nauczania oraz systemów konstrukcyjnych (konstrukcje szkieletowe). W projekcie przewidziano także duży ośrodek handlowo-usługowy o popularnym wówczas układzie ulicy pieszej ujętej ciągiem pawilonów.

Perspektywę realizacji osiedla przekreślił jednak kryzys gospodarczy i przemiany polityczne lat 80. Doprowadziły one do stopniowego ograniczania i wreszcie wyhamowania prac prowadzonych w ramach PR-5. W tej sytuacji projektanci osiedla „Stella“ wprowadzali modyfikacje upraszczające projekt, aby w ten sposób urealnić jego wdrożenie. Jednocześnie trwał trudny proces poszukiwania inwestorów, gdyż nie uzyskano obiecanego w programie dofinansowania. Budowę rozpoczęto w końcu lat 80. od fragmentu zespołu przeznaczonego dla pracowników Fabryki Samochodów Małolitrażowych. Po prywatyzacji zakładu na początku lat 90. budowę przerwano, pozostawiając nieukończone obiekty.

Modelową „Stellę” przypominają materiały powstałe w ramach prac nad koncepcją osiedla: plansze projektowe, dokumentacja architektoniczno-urbanistyczna, opracowania badawcze, archiwalne dokumenty i fotografie. Uzupełniają je makiety układu urbanistycznego osiedla oraz wybranych obiektów architektonicznych wykonane przez studentki i studentów Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej pod kierunkiem dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego.

kurator: Mateusz Miłoń
konsultacja merytoryczna: dr Patryk Oczko
aranżacja: Szymon Bańka
koordynacja produkcji: Aleksandra Matuszczyk
produkcja: NB Reklama Krystian Banik, Marcin Stefański Verito 24, Robert Ćwieląg
fotografie archiwalne: zbiory Muzeum Miejskiego w Tychach, Ireneusz Kaźmierczak, Robert Surma
postprodukcja i przygotowanie plików do druku: Artur Pławski, Jadwiga Minksztym, Mateusz Miłoń
przygotowanie makiet: studentki i studenci Wydziału Architektury Politechniki Śląskiej w Gliwicach pod kierunkiem dr. inż. arch. Ryszarda Nakoniecznego w ramach przedmiotu „Modern Architecture”
identyfikacja wizualna: Anna Kopaczewska
program edukacyjny: Natalia Sitko
promocja: Agnieszka Woszczyńska, Gabriela Oleksy

-> więcej o wydarzeniach towarzyszących wystawie

czas trwania: 22 marca–31 sierpnia 2024
miejsce: Stary Magistrat, pl. Wolności 1, Tychy
wstęp wolny

partner:
Politechnika Śląska
Wydział Architektury Politechniki Śląskiej

patroni medialni:
Tygodnik „Twoje Tychy”
Magazyn miejski „Ultramaryna”
TVP 3 Katowice
Tychy.pl
Ślązag

fot. makieta osiedla Stella w Tychach, ok. 1979, ze zbiorów Muzeum Miejskiego w Tychach